Krótka wycieczka

Pochodzenie i rozwój szlachty

Nie zawsze można jednoznacznie wypowiedzieć się na temat historycznego znaczenia i rozwoju szlachectwa. Szlachectwo jest zwykle uważane za element historii ludzkości, który istniał już we wczesnych zaawansowanych cywilizacjach i z czasem zaistniał jako zjawisko społeczne na przykład w starożytnym Egipcie i Mezopotamii, w dynastii chińskiej i japońskiej, w cesarstwie rzymskim i późnym cesarstwie rzymskim, a wreszcie w średniowieczu i czasach nowożytnych. Nie zostało to jednak dostatecznie udowodnione.

Na przykład Tacyt pisze o panującej niegdyś równości ludzi i rządach dziedzicznych, które pojawiły się dopiero u schyłku tego okresu. Ponadto czasami trzeba przyjąć pewne założenia, ponieważ brakuje źródeł pisanych lub są one niewystarczające. Na podstawie znalezisk archeologicznych, takich jak bogate wyposażenie grobowe tzw. grobów książęcych, można wnioskować o wyższej pozycji danej osoby bez przekazanego jej tytułu szlacheckiego, a tym samym powiedzieć coś o społecznych strukturach władzy.

Jednak fakt, że tytuły szlacheckie istniały podobno we wszystkich społeczeństwach przedindustrialnych, jest również kwestionowany, ponieważ klasa szlachecka nie zawsze jest prawidłowo odróżniana od innych wyższych klas w zapisach. Termin "szlachta" należy więc rozumieć w sposób bardzo niejednorodny, a jego definicja zależy od konkretnego czasu i miejsca. Co więcej, nie jest jasne, czy arystokracja w Europie może być traktowana jako jednostka oparta na prestiżu od czasów Imperium Rzymskiego do II wojny światowej, czy też jako rola społeczna, która różni się i zmienia swoją treść w różnych momentach w czasie.

Z reguły jednak można przyjąć, że szlachta ma wyższą i publicznie bardziej wpływową pozycję w społeczeństwie, która jest dziedziczna, a więc zależna od rodziny. Może to obejmować różne rodzaje odpowiedzialności, takie jak wojskowa (rycerstwo) lub polityczna (oficjalne szlachectwo). Posiadanie ziemi również odróżniało szlachtę od innych, biedniejszych klas, które w większości przypadków były przez nią kontrolowane.

Do społecznych obszarów odpowiedzialności przypisano szlachetne dzieci Szlachta była szeroko przygotowywana w swojej edukacji na bardzo wczesnym etapie, ponieważ szlachta postrzegała siebie jako najbardziej odpowiednią klasę społeczną do sprawowania władzy, dążącą do najwyższych cnót. Wyrażały się one w Europie przede wszystkim w ideałach chrześcijańskich, takich jak rycerstwo, ale także po prostu w rządzeniu/oświeconym absolutyzmie.

Osoby cnotliwe, nieposiadające rangi mogły być również wyniesione do stanu szlacheckiego przez osoby o wyższej randze. W zależności od regionu i władzy, nie tylko cesarz, ale także królowie lub książęta (jak w Świętym Cesarstwie Rzymskim) mogli nadawać tytuł szlachecki osobom nie będącym szlachcicami. Dzięki łasce Bożej panujący monarcha wywodzi swoje roszczenie do panowania, które odziedziczył lub zostało mu przyznane przez wybór lub proces. Ponadto, rządy w różnych religiach świata były również legitymizowane przez inne rzeczy, takie jak rzekomy specjalny związek z bogami (szlachta kapłańska) lub nawet świętość lub deifikacja dynastii (zbawienie królewskie, bóg-król).

Szlachta we wczesnym średniowieczu i historia do późnego średniowiecza

Tytuły szlacheckie są zjawiskiem typowo europejskim. Wielu historyków badało dzieje rodzin szlacheckich. A jednak początki szlachectwa w średniowieczu wciąż nie są w pełni znane. Na podstawie wcześniejszych badań można stwierdzić, że niektóre źródła średniowieczne były z czasem różnie interpretowane przez różnych badaczy. Sporne jest zatem, od kiedy istniało to, co dziś rozumiemy pod pojęciem szlachty. Istnieją jednak wspólne tezy, które ciągle się powtarzają.

Ważnym kamieniem milowym w badaniach historycznych jest książka Marca Blocha "Die Feudalgesellschaft" (Społeczeństwo feudalne), wydana w 1939 roku. Świadczy to o tym, że już w czasach Merowingów i Karolingów, czyli we wczesnym średniowieczu, istniała szlachta, która posiadała znaczną ilość ziemi. Bloch zalicza do nich zarówno Robertinów, jak i Guelfów, ale także wielu nowicjuszy, którzy zrobili karierę na dworze lub dzięki służbie w kościele. Bloch opisuje, jak rosły polityczne wpływy tych rodzin. W wojsku, ale także w administracji, dominowały pewne rodziny.

W burzliwym okresie wpływy te zastąpiły inne rodziny. Kiedy wikingowie i inne grupy najeżdżały Europę w latach 800-1000 n.e., do władzy doszły rody, które zdecydowanie broniły się przed atakami za pomocą miecza. Tak więc tytuły szlacheckie można było zdobyć również dzięki osiągnięciom w obronie. Rodziny, które podjęły się obrony, nie w każdym przypadku miały szlacheckie pochodzenie. Niektórzy z nich już wcześniej nie byli wolni. Szlachta z tego okresu nazywana jest również szlachtą mieczową. Ale składała się też częściowo ze starych elit z tytułami szlacheckimi. W następnym okresie ukształtował się system feudalny z rozległymi zależnościami. Tytuły szlacheckie zapewniały możliwość znalezienia się wyżej w tej piramidzie.

W XIII wieku coraz więcej osób posiadało tytuł szlachecki. Nawet ci, którzy pochodzili z rodzin, które na początku nie były wolne, mogli wykazać się służbą wojskową lub pracą w administracji i uzyskać tytuł szlachecki. W każdym razie już w połowie XIII w. rodziny, które odpowiednio się wyróżniały, uważały się za szlachtę.

Oprócz samego tytułu szlacheckiego świadomość ta była dodatkowo wzmacniana przez pewne ideały statusu. Turnieje rycerskie i Minnesang przyczyniły się do ukształtowania podstaw cnót rycerskich, które cieszyły się dużym prestiżem wśród ludności. Każdy, kto nosił tytuł szlachecki, był z nim związany. Niezależnie od tego, czy ktoś należał do grona pierwotnie wolnych i potężnych, czy też został do niego włączony dzięki jakimś osiągnięciom - od tej pory zaliczał się do prymitywnej szlachty.

Kiedy jednak tytuł szlachecki nabrał takiego znaczenia społecznego, jakie znamy dzisiaj?

Jednym ze źródeł z połowy XIII wieku jest Sachsenspiegel. Jest w nim jednak tylko jedna wzmianka o słowie "szlachta". W istniejącym iluminowanym rękopisie z Heidelbergu, dotyczącym Sachsenspiegel, obie posiadłości są jednak przedstawione oddzielnie. Jest to zatem kwestia dwóch klas, które były rozpatrywane oddzielnie. W każdym przypadku, gdy przyjmuje się pochodzenie tytułów szlacheckich i ich znaczenie - w momencie powstania tego dokumentu były one już oczywiście stałym czynnikiem społecznym. Jednak wpływ społeczny tej grupy na przestrzeni wieków znacznie się różni.

Szlachta we wczesnym średniowieczu

We wczesnym średniowieczu władcy Germanii w dużej mierze rządzili w ramach ówczesnych związków plemiennych. Świadomie włączyli je do sprawowania władzy. Na przykład Merowingowie nie mieli jeszcze szlachty w formie, jaką znamy dzisiaj. Zmieniło się to powoli wraz z przejściem pod panowanie Karolingów.

Gdy rządzili Salezjanie i Sasi, chcieli stworzyć struktury, które obejmowałyby całe dzisiejsze Niemcy. Aby stworzyć sieć władzy we wszystkich plemionach, obok wodzów plemiennych mianują urzędników administracyjnych, zwanych też ministrami. Urząd tego rodzaju nie jest początkowo dziedziczny. Urzędnicy administracyjni są tworzeni spośród rycerzy i kompetentnych ascendentów.

Ponieważ jednak społeczeństwo feudalne opiera się na ustalonym pojęciu statusu, urząd ten staje się również urzędem dziedzicznym, który w wielu przypadkach jest przekazywany w rodzinie. Urzędnicy tego stowarzyszenia nie byli wynagradzani pieniężnie. W tamtych czasach pieniądze nie istniały w takiej formie jak dziś. W zamian otrzymali ziemię, z której mogli się utrzymać. Pojawił się jeden z najważniejszych czynników życia w średniowieczu: system feudalny.

Szlachta w wysokim średniowieczu

Między XI a XII wiekiem wymienia się coraz więcej urzędników ministerialnych. Wiąże się to z faktem, że królowie i książęta zarządzają teraz swoimi dobrami przez tych funkcjonariuszy. Powstaje drobnoziarnisty system z różnymi pozycjami władzy. Niektóre rodziny z tytułami szlacheckimi zyskują w tym okresie coraz większe wpływy. Sprawnie zarządzają swoimi posiadłościami i wymierzają suwerenną sprawiedliwość na swoim terytorium. Inne rodziny z tytułami szlacheckimi tracą władzę, są zmuszone podporządkować się innemu panu feudalnemu lub same stają się urzędnikami administracyjnymi.

Są też ruchy ze strony administratorów: Niektórzy z najskuteczniejszych ministrów również przedłużają swoją władzę na wieczność. Obejmują oni na stałe w posiadanie ziemię lub otrzymują tzw. lenna cesarskie, które są dziedziczone w obrębie rodziny. W trakcie tej dynamiki wyłania się "wysoka szlachta", która jako elita społeczna cieszy się znacznymi wpływami. Dopiero w XIV wieku proces zdobywania władzy z tym związany zostaje zakończony. To właśnie w tym okresie dochodzi do konfliktu z władzą centralną.

Wysoka szlachta, posiadająca tytuł szlachecki, stara się teraz uzyskać pewien stopień niezależności od wszechwładzy cesarskiej i królewskiej. We Włoszech i w Niemczech wysiłki te zostały uwieńczone sukcesem. W tym przypadku tworzenie się państw odbywa się głównie na bazie suwerennych mniejszych terytoriów. W rezultacie powstała mozaika wpływowych palatynatów, księstw i margrabstw. We Francji i w Anglii historia rozwija się inaczej. Tutaj powoli wyłaniają się centralnie zorganizowane państwa narodowe. Rodziny z tytułami szlacheckimi również posiadają tu wielkie bogactwa - ale nie mają żadnej władzy nad zarządzaniem państwem.

Szczyt i upadek szlachty

Okres świetności szlachty europejskiej rozpoczyna się w Wysokim Średniowieczu, a kończy pod koniec XVIII wieku. Funkcja społeczna rodzin z tytułem szlacheckim ulegała ciągłym zmianom. Jedno z ważnych wydarzeń jest następujące: We wczesnym średniowieczu władcy, wspierając swoją działalność państwową, korzystali głównie z pomocy dostojników kościelnych i mnichów.

Powód tego jest dość prosty: znali oni język, zarówno pisany, jak i mówiony, a także biegle posługiwali się łaciną. Od XV w. powoływano coraz więcej pospolitych ruszników, którzy rozumieli prawo i znali łacinę. Miały one ograniczyć władzę istniejącej szlachty, aby władcy mogli dobrze rządzić. Nierzadko jednak za swoją pracę otrzymywali listy szlacheckie, a tym samym sami cieszyli się tytułami szlacheckimi.

Jednak jako czysto "epistolarna szlachta", rodziny tego typu nie mają jeszcze znaczących wpływów. Dopiero nabycie ziemi stwarza ku temu podstawy ekonomiczne. W przypadku tradycyjnej szlachty ważną rolę odgrywają inne wydarzenia historyczne. W XIV wieku armia zmienia się z rycerskiej, opartej na feudalnych wasalach, w armię złożoną z zawodowych najemników. Wiele rodzin z długoletnimi tytułami szlacheckimi boryka się z trudnościami ekonomicznymi. Podczas gdy w dużych miastach rosną w siłę wielkie rody kupieckie, niektóre rody rycerskie o starym tytule szlacheckim decydują się zostać baronami rozbójniczymi. W niektórych przypadkach ta miejska szlachta była nobilitowana. Potężne rodziny otrzymywały tytuły szlacheckie i nabywały ziemię.