Kort uitstapje

Oorsprong en ontwikkeling van de adel

Het is niet altijd mogelijk eenduidige uitspraken te doen over de historische betekenis en ontwikkeling van adeldom. Adeldom wordt gewoonlijk beschouwd als een onderdeel van de menselijke geschiedenis dat reeds bestond in de vroege geavanceerde beschavingen en als een sociaal verschijnsel in de loop der tijden bestond in bijvoorbeeld het oude Egypte en Mesopotamië, de Chinese en Japanse dynastieën, het Romeinse en het laat-Romeinse rijk en tenslotte in de Middeleeuwen en de moderne tijd. Dit is echter niet afdoende bewezen.

Zo schrijft Tacitus over een eens heersende tijd van gelijkheid van mensen en erfelijke heerschappij, die pas aan het einde van deze tijd zijn intrede deed. Soms moeten bovendien veronderstellingen worden gemaakt omdat schriftelijke bronnen ontbreken of ontoereikend zijn. Op grond van archeologische vondsten, zoals rijke grafgiften van de zogenaamde "prinselijke graven", is het bijvoorbeeld mogelijk om een hogere positie van een persoon af te leiden zonder dat een adellijke titel is overgeleverd, en zo iets te zeggen over sociale heersstructuren.

Het feit dat adellijke titels in alle pre-industriële samenlevingen zouden hebben bestaan, wordt echter ook betwist omdat de adellijke klasse in de akten niet altijd op geldige wijze wordt onderscheiden van andere hogere klassen. De term "adel" moet dus op een zeer heterogene manier worden opgevat, en de definitie ervan hangt af van de specifieke tijd en plaats. Bovendien is het niet duidelijk of de aristocratie in Europa kan worden beschouwd als een op prestige gebaseerde entiteit van het Romeinse Rijk tot de Tweede Wereldoorlog, dan wel als een sociale rol die op verschillende tijdstippen verschilt en van inhoud verandert.

In de regel kan echter worden aangenomen dat de adel een verheven en in het openbaar meer invloedrijke positie in de samenleving inneemt, die erfelijk en dus familie-afhankelijk is. Dit kan verschillende soorten verantwoordelijkheid omvatten, zoals militaire (ridderschap) of politieke (officiële adel). Landbezit onderscheidde de adel ook van andere, armere klassen, die in de meeste gevallen door hen werden gecontroleerd.

Aan de sociale sectoren werden de volgende taken toegewezen edele kinderen De adel werd in zijn opvoeding al zeer vroeg uitvoerig voorbereid, omdat de adel zichzelf als de meest geschikte klasse in de maatschappij zag om te regeren en naar de hoogste deugden te streven. Deze kwamen in Europa vooral tot uiting in christelijke idealen zoals ridderlijkheid, maar ook gewoon bestuur/verlicht absolutisme.

Ook deugdzame, niet-geplaatste personen konden door hoger geplaatsten in de adelstand worden verheven. Afhankelijk van de streek en de machten konden dus niet alleen de keizer, maar ook koningen of vorsten (zoals in het Heilige Roomse Rijk) de adellijke titel toekennen aan niet-nabelen. Door Gods genade ontleende de regerende vorst zijn aanspraak op de heerschappij, die hij erfde of door verkiezing of beproeving werd verleend. Bovendien werd de heerschappij in verschillende wereldgodsdiensten ook gelegitimeerd door andere zaken, zoals een vermeende speciale band met de goden (priesterlijke adel) of zelfs heiligheid of vergoddelijking van een dynast (koninklijke zaligheid, god-koning).

De adel in de vroege Middeleeuwen en de geschiedenis tot de late Middeleeuwen

Adellijke titels zijn een typisch Europees verschijnsel. Veel historici hebben onderzoek gedaan naar de geschiedenis van adellijke families. En toch is de oorsprong van de adel in de Middeleeuwen nog steeds niet volledig begrepen. Op grond van eerder onderzoek kan men zien hoe bepaalde bronnen uit de Middeleeuwen in de loop van de tijd door verschillende geleerden heel verschillend zijn geïnterpreteerd. Vanaf wanneer wat wij tegenwoordig onder adel verstaan bestond, wordt daarom betwist. Maar er zijn gemeenschappelijke stellingen die steeds weer worden bepleit.

Een belangrijke mijlpaal in het historisch onderzoek is het boek "Die Feudalgesellschaft" (Feodale maatschappij), gepubliceerd in 1939 en geschreven door Marc Bloch. Hieruit blijkt dat er reeds in de tijd van de Merovingen en Karolingen, d.w.z. in de vroege Middeleeuwen, een adel bestond die een aanzienlijke hoeveelheid grond bezat. Bloch telt onder hen zowel de Robertijnen als de Welfen, maar ook een aantal nieuwkomers die carrière maakten aan het hof of door hun dienst in de kerk. Bloch beschrijft hoe de politieke invloed van deze families bleef groeien. In het leger, maar ook in de administratie, domineerden bepaalde families.

Tijdens een turbulente periode vervingen andere families deze invloed. Toen de Vikingen en andere groepen tussen 800 en 1000 na Christus Europa binnenvielen, kwamen er families aan de macht die zich met kracht tegen deze aanvallen verdedigden met het zwaard. Adellijke titels konden dus ook worden verkregen door verdedigingsprestaties. De families die hier de verdediging op zich namen, hadden niet in alle gevallen een adellijke achtergrond. Sommigen waren zelfs al eerder onvrij. De adel van deze tijd wordt ook wel zwaard adel genoemd. Maar het bestond ook gedeeltelijk uit de oude elites met adellijke titels. In de volgende periode ontstond een feodaal systeem met uitgebreide afhankelijkheden. Adellijke titels garandeerden de mogelijkheid om hogerop te komen in deze piramide.

In de dertiende eeuw hadden steeds meer mensen een adellijke titel. Zelfs zij die uit families kwamen die om te beginnen niet eens vrij waren, konden zich bewijzen door militaire dienst of in het bestuur en een adellijke titel krijgen. Hoe dan ook, in het midden van de dertiende eeuw verstonden de families die zich op gepaste wijze onderscheidden zich onder de adel.

Naast de adellijke titel werd dit besef nog versterkt door bepaalde idealen van status. Riddertoernooien en de Minnesang droegen bij tot een basis van ridderlijke deugden die een groot prestige genoten onder de bevolking. Iedereen die een adellijke titel droeg, werd ermee geassocieerd. Ongeacht of iemand behoorde tot de oorspronkelijk vrije en machtige kring of aan deze kring werd toegevoegd wegens een bepaalde prestatie - vanaf dat moment telde hij mee als deel van de primitieve adel.

Maar wanneer kreeg de adellijke titel de sociale betekenis die we vandaag kennen?

Een van de bronnen uit het midden van de dertiende eeuw is de Sachsenspiegel. Daarin wordt echter slechts één keer het woord "adel" genoemd. In het Heidelbergse verluchte handschrift dat van de Sachsenspiegel bestaat, worden de twee landgoederen echter afzonderlijk afgebeeld. Het gaat dus om twee klassen die afzonderlijk werden gedacht. Wanneer men uitgaat van de oorsprong van de adellijke titels en hun betekenis - ten tijde van dit document waren zij kennelijk reeds een vaste maatschappelijke factor. De sociale invloed van deze groep verschilt echter aanzienlijk door de eeuwen heen.

De adel in de vroege Middeleeuwen

In de vroege Middeleeuwen regeerden de heersers van Germanië grotendeels in de stamverbanden van die tijd. Zij integreerden hen doelbewust in hun machtsuitoefening. De Merovingen, bijvoorbeeld, hadden nog geen adel zoals wij die nu kennen. Dit veranderde langzaam met de overgang naar het Karolingische Rijk.

Toen de Saliërs en Saksen regeerden, wilden zij structuren creëren die het hele huidige Duitsland omspanden. Om een machtsnetwerk tussen de stammen te creëren, benoemen zij naast de stamhoofden bestuursambtenaren, ook wel "ministerialen" genoemd. Een dergelijk ambt is in eerste instantie niet erfelijk. De administratieve ambtenaren zijn samengesteld uit de ridders en bekwame ascendenten.

Maar aangezien de feodale maatschappij gebaseerd is op een vast idee van status, ontwikkelt dit ambt zich ook tot een erfelijk ambt, dat in veel gevallen in de familie wordt doorgegeven. De ambtenaren van dit genootschap werden niet met geld beloond. In die tijd bestond geld nog niet in de vorm waarin het nu bestaat. In plaats daarvan kregen ze land waarmee ze in hun eigen onderhoud konden voorzien. Een van de belangrijkste factoren in het middeleeuwse leven kwam naar voren: het feodale systeem.

Adel in de Hoge Middeleeuwen

Tussen de elfde en de twaalfde eeuw worden steeds meer ministeriële ambtenaren genoemd. Dit houdt verband met het feit dat de koningen en hertogen nu hun bezittingen door deze functionarissen laten beheren. Er ontstaat een fijnmazig systeem met verschillende machtsposities. Sommige families met adellijke titels krijgen in deze periode meer en meer invloed. Zij laten hun landgoederen goed beheren en spreken soeverein recht op hun grondgebied. Andere families met adellijke titels verliezen hun macht, worden gedwongen zich ondergeschikt te maken aan een andere feodale heer of worden zelf bestuursambtenaar.

Er zijn ook bewegingen van de kant van de beheerders: Sommige van de meest succesvolle ministers verlengen hun macht ook tot in het oneindige. Zij nemen permanent bezit van land of krijgen zogenaamde keizerlijke leengoederen, die binnen de familie worden geërfd. In de loop van deze dynamiek ontstaat een "hoge adel", die als sociale elite aanzienlijke invloed geniet. Pas in de 14e eeuw is het daarmee gepaard gaande proces van machtsovername voltooid. In deze periode ontstaat dan een conflict met de centrale macht.

De hoge adel met zijn adellijke titel tracht nu een zekere onafhankelijkheid te verwerven ten opzichte van de keizerlijke en koninklijke almacht. In Italië en Duitsland werden deze inspanningen met succes bekroond. Hier ontstaat de vorming van staten grotendeels op basis van soevereine kleinere territoria. Het resultaat was een lappendeken van invloedrijke paltsgraafschappen, hertogdommen en markgraafschappen. In Frankrijk of Engeland, ontwikkelt het verhaal zich anders. Hier ontstaan langzaam centraal georganiseerde natiestaten. Families met adellijke titels hebben hier ook grote rijkdom - maar zij oefenen geen macht uit over het staatsbestuur.

Piek en val van de adel

De bloeitijd van de Europese adel begint in de Hoge Middeleeuwen en eindigt aan het eind van de achttiende eeuw. De sociale functie van families met een adellijke titel veranderde voortdurend. Een van de belangrijke ontwikkelingen is dit: In de vroege Middeleeuwen deden de vorsten vooral een beroep op kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders en monniken om hun regeringsactiviteiten te ondersteunen.

De reden hiervoor is heel eenvoudig: zij beheersten de taal, zowel in woord als geschrift, en waren ook bedreven in het Latijn. Vanaf de vijftiende eeuw werden steeds meer burgers aangesteld die de wet begrepen en ook Latijn kenden. Deze moesten de macht van de bestaande adel inperken, zodat de vorsten goed konden regeren. Het is echter niet ongewoon dat zij voor hun werk adelsbrieven ontvangen en zo zelf de titel van adel genieten.

Als zuiver "epistolaire adel" hebben dit soort families echter nog geen invloed van betekenis. Pas met de aankoop van grond ontstaat de economische basis hiervoor. Voor de traditionele adel spelen andere historische ontwikkelingen een rol. In de veertiende eeuw veranderde het leger van een ridderleger gebaseerd op feodale vazallen in een leger bestaande uit professionele huurlingen. Veel families die al lang een adellijke titel hebben, kampen met economische moeilijkheden. Terwijl in de grote steden de grote koopmansfamilies machtiger worden, besluiten aan de andere kant sommige ridderfamilies met een oude adellijke titel roofridder te worden. In sommige gevallen werd deze stedelijke adel adellijk gemaakt. Machtige families kregen adellijke titels en verwierven land.